به پێی راپۆڕتی موکریان بۆکان ئانڵاین | مامۆستا مەلا عەبدوڕەحمان ناسری (۱۳۲۰_۱۴۰۱)، زانای ئایینی، نەتەوەییی پایەبەرزی موکریان، شاعیر، نووسەر و وێژاوەری زمانپاراو، ڕۆژی هەینی، ڕێکەوتی ۲۱ی گەلاوێژ لە شاری بۆکان و لە تەمەنی ۸۱ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و بەرەو دونیای هەرمان گەڕایەوە.
مامۆستا ناسری کەسایەتی‌یەکی ئایینی، نەتەوەیی ناسراوی موکریان بوو کە خاوەنی ئەو تایبەتمەندییانە بوو:
- چونکە خۆی قانع و هێدی و هێمن و تەنانەت لە چەندین قۆناغی ژیانی‌دا هەژار بوو، هەر بەو بۆنەوە گشت “قانع و هێدی و هێمن و هەژار”ـەکانی گەل و هەموو هۆنەرانی نێودێر بەو نازناوانەی لەڕادەبەدەر خۆش دەویست!
- هاوکات نەتەوەیی و ئایینی بوو؛ لایەنی ئایینی و لایەنی نەتەوەیی پاراستبوو و تەرازوو و پێوەر و پێوانەکەی بە هیچ لایەکدا لاسەنگ نەبوو!
- بۆ نان و نێو و ئیسم و ڕەسم و هیچ پاساو و بیانوویەکی تر نەدەبوو بە “عَضُدُالدَّولَه”(=دەسەڵات‌خواز)؛ گەر “وَجیەُالمِلّە” (=خەڵک‌خواز)ـیـش بوایە، بە هۆی خوووخدەی دامەزراوی گەل‌ویستی و نەتەوەدۆستی و هەروەها ڕووحی حەقخوازی و حەق‌ویستی ئەوەوە بوو، نەک ئەوەی کە لە سۆنگەی کردەوەیەکی بەرژەوەندیخوازانە و پۆپۆلیستییەوە “وَجیەُالمِّلَە”بوونەکەی بکاتە دووکان و بازار و کەرەسەی بەڕێچوون و موشتەری کۆ کردنەوە. ڔوون و ئاشکرایە “لە دڵی خەڵکدا بوون” لە درێژایی مێژوودا دەردەکەوێ و بە کردەوەی هەلپەرستانە و بە هەل‌قۆستنەوە بۆ “ارتزاق” لە دین و لە گەل مەیسەر نابێ، بەڵکوو پتر و پێشووتر لە هەموو شتێک “ئیخلاس”ی گەرەکە کە مامۆستا ناسری بە شاهیدیی تێکڕای مێژووی ژیانی خاوەنی “ئیخلاس”ـێکی کەم‌وێنە بوو بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکی بانگخوازانە و فێرکارانەی ئایینی و مەعریفی خۆی!
- وەک هێندێک مەلای بەرژەوەندیخوازی سەردەم، لە تۆرەمەی “پەتاتەی بێ‌ڕەگ و بێ‌دەمار” یان لە بەرەی”گوڵەبەڕۆژە”ـی “مُذبذب” و “وازوازی” نەبوو کە هەر ڕۆژەی لەسەر ئایینێک و مەڕامێک و هەڵوێستێکن بۆ بەرژەوەندی تاقی یان تاقمی یان ئۆپۆڕتیۆنیستی و هەلپەرستانەی خۆیان؛ بەڵکوو قایم و پتوون و ڕاوەستاو و خۆڕاگر بوو لە سەر بنەمایەک و هەڵوێستێک و ڕێبازێک و مەڕامێک!
- پیاوی تاقمچێتی و خۆمانە خۆمانە نەبوو کە تەنیا خۆی ببەستێتەوە بە مەڕامێکی ئیدئۆلۆژیکی و بە جەغزێکی دیاریکراوی ڕامیاری و ڕێکخراوەیەکی تایبەت؛ بەڵکوو بەهۆی ڕووحی حەقحوازی و حەق‌ویستی تەنیا بەرژەوەندیی ئایین و گەل و نیشتمان و ڕاستەقینەی مەبەست بوو و چالاکییە کۆمەڵایەتی و مەعریفی و ئایینی‌یەکانی بە دەوری جەغزی ئەو تەوەرە هەرەگەورە و داگر و بەربڵاوە دەخولایەوە و دەسووڕایەوە!
- کتێب و پەڕتووک و ڕۆژنامە و گۆڤاری لەڕادەبەدەر خۆش دەویست و بە تایبەتی تامەزرۆی زانین و زانیاری و موتاڵا و خوێندنەوە بوو و بۆ زانیاری کۆ کردنەوە و موتاڵای بەردەوام و تێگەیشتن و پێگەیشتنی پتر و پتر، کۆڕی پرسیار و لێکۆڵینەوە و شیکردنەوەی زانستی پێک دێنا!
- کوردی‌زان و کوردی‌خوێن و کوردی نووس بوو و بە هەست و سۆزەوە شێعر و هۆنراوەی تەرز و بەرزی زۆربەی هەرە زۆری شاعیرانی کلاسیکی کوردی و هەروەها بەشێک لە شاعیرە پێشەنگە نوێخوازەکانی سەردەمی دەخوێندەوە و بە تایبەتی ئاخاوتن و وتاردان و خوتبە و خیتابەکانیشی پێ دەڕازاندەوە!
- زۆر بەقنیات و بەرزەدەماغ (=عزیزالنفس) و دڵاوا (=کریم‌الطبع) و نەفس‌بەرز و ڕەوشت‌بەرز و بە ڕەگ‌ودەمار و خاوەن‌شکۆی ئایینی و ئەخلاقی بوو!
- خاوەنی چێشکەیەکی جوانی‌پەرستانە و جوانی‌ناسانەی بوو و هەموو دیاردەیەکی جوانی پێ جوان بوو، بە بەڵگەی: “اللە جمیل و یحب الجمال”. چون چێشکەی هەستیاری چەواشە نەببوو و تێک‌نەچوو بوو، حەولی خەت‌خۆشبوونی دەدا، دەنگی خۆشی پێ خۆش بوو و شێعری پاراو و تەڕی کوردی پێ جوان بوو و بیرگەی، بە چەشنێکی کەم‌وێنە، لێوانلێو بوو لە لیزگە شێعری تەڕ و پاراوی کوردی، پەخشانی ڕازاوەی کوردی پێ موتورفەیەکی باییدار بوو و لە خوێندنەوەی تێر نەدەبوو و کۆمەڵی هان دەدا بۆ چێژ وەرگرتن لەو جوانییە خوداکردانە!
- “مەلایەتی” وەک ئەرک و بەرپرسیاریەتیی کۆمەڵایەتی و ئایینی و شوناسخوازانە و ڕووناکبیرانە سەیر دەکرد و وەک هەل و دەرفەتێکی باییدار بۆ پێشخستنی باری ئەخلاق و ئایین و شوناس و هەروەها سەربەخۆییی بیر و بڕیار دەیقۆستەوە!
- “مەلایەتی” وەک دامەزراوە (=نهاد)یەکی سەربەخۆ و سەربەست سەیر دەکرد نەک وەک پاشکۆی تاقم و تاقمچێتی و مەڕامچێتی و هەڵپەهەڵپی بەرژەوەند خوازانە؛ هەرچەند دەستکورت بوو بە هۆی ئەو مەعریفەیەوە هیچ کات وەک کەرەسە و ئامرازی بەڕێچوون و پیشە و شوغڵ سەیری مەلایەتی نەدەکرد، بەڵکوو ئەوەی بۆ ئەو سەرەتی هەبوو، بەرپرسیاریەتیی ئایینی و کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی و ئەخلاقی بوو و ڕاپەڕاندنی بەبێ‌مشە و خۆڕایی تێکڕای ئەم ئیش و چالاکییانەی پێوەندی بەو بەرپرسیاریەتییە فرەلایەنەوە هەیە!
- بە هۆی بیر و بڕوا و باوەڕی پاک و بێگەردی ئایینی و نەتەوەیی و کەسایەتیی پتوون و قایم و دامەزراو و بنچینەدار و کۆڵەکەداری، بەردەوام تێچووی ئابووری و کومەڵایەتی و پیشەیی و… داوە.
13. بە هەناسەیەکی ئەمەگناسانە و پێزانانە و قەدرناسانەوە کە لە بیر و باوەڕێکی قووڵی ئایینی و ئەخلاقی و مەعریفی و نائیدئۆلۆژییانەوە و لە قوڕئان و فەرموودەی سەحیح هەڵقوڵابوو دەیڕوانییە قەڵافەتی بەرز و تەرزی سەرجەم مامۆستایانی ئایینیی دڵسۆز و خزمەتگوزاری بەرەی پێشووتری “مەلای ساڵی ساڵان” و ئیدی نەدەپەڕژایە سەر وەهمی قێزەون و چەواشکارانە و درۆیین و ڕسوایی‌هێنەری “خۆپێ‌زلتربوون و زاناتربوون لە هەمووان” و بە کەم‌بایەخ دانانی خزمەت و ڕاژە و دڵسۆزی و گەورەیی و شکۆی مامۆستایانی بەرەی هاوچەرخ و بەرەی پێشوو و تەنانەت بەرەی داهاتووی خۆیشی؛ تا ئەو جێگایەی کە بۆ پەسن و پێداهەڵگوتن بە زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایانی پایەبەرزی ئایینی، نەتەوەیی کۆچکردووی کورد، شێعر و هۆنراوەی تەرز و بەرزی هۆنیوەتەوە!
- بە ڕاستی خاوەن پێگە و جێگەیەکی دیار و بەرچاوی کۆمەڵایەتی بوو و خاوەنی چەشنێک سامانی کۆمەڵایەتی بەهێز بوو (=سرمایەی اجتماعی پر اقتدار) و هەر نەبێ خاوەنی چەشنێک پێگەی کاریزماتیکیی ناوچەیی و خۆجێیی بوو!
جا گەر لە دەربیجە و دەلاقەی تێکڕای ئەم تایبەتمەندی و خوووخدە و ئاکارە تەرز و بەرزانەوە دەڕوانینە کەسایەتی و بەژن و قەڵافەتی نەبەزیو و نەچەمیوی مامۆستا ناسری، بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە ئەو مامۆستایە تێچووی زۆری داوە لە ڕێی بیر و بڕوای ئایینی و کۆمەڵایەتی و نەتەوایەتی‌دا، هەروەها خاوەنی خوو و خدە و ئاکارەیەکی خاکەڕایانە و خاکینە و خەڵکینە بووە و بە دڵ و بە گیان و بە بیر و بەبڕوا لەگەڵ خەلک و جەماوەر بووە و بە خەم و مەینەتی گەلەکەی ماتەمبار و خەمبار بووە و بە سەرکەوت و پێشکەوت و سەربەرزی گەلەکەی گەشاوەتەوە و ترووسکاوەتەوە؛ تەنانەت بە بیستنی هەواڵی پێگەیشتوویی ڕۆڵەکانی گەلەکەی ترووسکە و برووقەی شادی و دڵگوشادی لە نێوچاوانی وەدیار کەوتووە و شایی لەدڵی دا گەڕاوە! مامۆستا ناسری ڕێز و حورمەتێکی یەگجار زۆری بۆ نووسەران و شاعیران و هونەرمەندان و لێکۆڵەرانی کورد داناوە و خوێندنەوەی کتێبی نووسەرانی کوردی بە هەل و دەرفەتێکی زێڕین زانیوە، بۆ بردنە سەری ڕادەی زانست و توانست و لێکدانەوەی لایەنی کۆمەڵناسی و گەلناسی و بۆ گەشەی باری زمانزانی و هەروەها بۆ پەرە و پەروەردەی بڕشتی بیرگە و زەین و بۆ زاخاوی بیر و چێشکەی جوانیناسانە! مامۆستا ناسری لە خوو و خدە و ئاکارەی بەرز و تەرزی وەک: قنیات و خاکەڕایی و بێ‌تەماعی و داوێن‌پاکی و نەفس‌بەرزی و ڕەوشت‌بەرزی و خۆنەویستی و گەل‌ویستی و خێرۆمەندی و دەستپاکی و بەخشەری و میوانگری و سەربەخۆیی و خۆڕاگری و سەقامگیری و دامەزراوی و نەگۆڕی و یەکڕەنگی و بێ‌فڕوفێڵی و بێ‌ڕیایی و بێ‌مەرایی و ڕاستگۆیی و حەقوێژی و جوانیناسی و هونەردۆستی و…دا وێنەیەکی تەواو دیار و زۆر بەرچاوی چینی مەلای ساڵی ساڵانی کوردەواری بووە!
مامۆستا ناسری یەکێک لە دوایین قوتابی‌یەکانی مەکتەبی ڕووناکبیریی ئایینیی موکریان بوو کە پێشەنگ و ڕێبەر و دامەزڕێنەرەکەی، بیرمەندی بلیمەت عەلامە مەلا محەممەدی قزڵجی (۱۲۷۵_۱۳۳۸هـ.) بوو، کە ئەو کەسایەتی‌یە هاوکات بنیاتنەر و پێشەنگی بزاڤی ڕۆژنامەگەریی کوردی لە ڕۆژهەڵاتیش بوو و سەرنووسەری یەکەم ڕۆژنامەی کوردیی ڕۆژهەڵات، “ڕۆژی کورد”، لە ۱۰۱ساڵ لەمەوبەر بووە. مامۆستا ناسری قوتابی و فەقێی ڕاستەوخۆی دوو بیرمەندی ناوداری ئەو قوتابخانە ئایینینەتەوەیی و ئەو مەکتەبە هزریمەعریفی‌یە، واتە عەلامە مەلا هادی ئەفخەم‌زادە (۱۲۸۹_۱۳۷۲) و عەلامە مەلا عەبدوڵڵا ئەحمەدیان (۱۳۱۲_۱۳۸۳) بووە و لە ناودارترین و هەڵبژاردەترین قوتابی‌یانی ئەو دوو بیریارە و لەڕادەبەدەر خۆشەویست و جێی متمانە و جێی شانازیی ئەو دوو بیرمەندە ناودارە بووە.
کەوابوو جێی خۆیەتی کە بڵێین: مامۆستا ناسری دواکۆڵەکەی کۆشکی مەلای ساڵی ساڵانی موکریان بوو و بە هۆی کۆچی دواییی ئەو مامۆستا پایەبەرزە و ئەو زانا ئایینی_ نەتەوەیی‌یە، ئەو کۆڵەکەیە پەڕی و ئەو کۆشکە بەرزە، کەلەبەر و کەلێنێکی قەرەبوونەکراوی تێکەوت!
وەک دوایین وتە، چەند دێڕ لە شێعری “نیشتمان” دەخوێنینەوە کە مامۆستا ناسری ساڵی ۱۳۵۴ی هەتاوی و لە تەمەنی ۳۴ ساڵیدا هۆنیوەتێوە و لە کتێبی “مەنزوومەی ئەدەب و دین”دا (کە دیوانی چاپکراوی مامۆستا ناسری‌یە لە ۵۰۰ لاپەڕەدا) چاپ و بڵاو کراوەتەوە:
“نیشتمان ئەی خۆشەویستیت عادەتی دێرینمە
حوببی تۆ فەڕزە لەسەر من، شێوەیی ئایینمە
نیشتمان تۆ ماڵ و مەنزڵ، خانە و لانەی منی
جێی لەدایک‌بوون و مردن، یانی کاشانەی منی
نیشتمان سروەی نەسیمی تۆ هەناسەی ژینمە
دڕک و داڵی کێوەکانت، لالە و نەسرینمە
نیشتمان سروەی شەماڵت، فێنکی ڕووح و دڵم
نیشتمان زریانی ساڵت، ئاوپڕیشکێنی گوڵم
نیشتمان ئەی خیز و بەردت گەوهەر و لەعل و دوڕم
نیشتمان ئەشکەوت و غارت، کۆشکی گەرم و گوڕم”
به پێی راپۆڕتی #بۆکان_ئانڵاین | حاجی مامۆستا مه‌لا «عه‌بدولڕه‌حمان ناسری» یه‌کێک له هه‌ره که‌سایه‌تییه به‌رجه‌سته‌کانی ئایینی و ئه‌ده‌بیی شاری بۆکان و ناوچه‌ی موکریان له ته‌مه‌نی ۸۱ ساڵیدا به هۆی نه‌خۆشی کۆچی دوایی کرد و رێوڕه‌سمی پرسه و سه‌ره‌خۆشییه‌که‌ی رۆژی شه‌مه ۲۲ی گه‌لاوێژی ۱۴۰۱ی هه‌تاوی له مزگه‌وتی جامیعه‌ی شاری بۆکان به‌ڕێوه‌چوو.
مامۆستا مه‌لا «عه‌بدولڕه‌حمان ناسری» له مانگی خه‌رمانانی ۱۳۲۰ی هه‌تاوی له ئاوایی جه‌مۆغه سه‌ر به شاری بۆکان له بنه‌ماڵه‌یه‌کی ئایینیدا چاوی به ژیان هه‌ڵێنا. باوکی به‌ڕێزیان مامۆستا مه‌لا عه‌لی له مامۆستایانی ناوچه‌ی بۆکان بوو که چه‌ندین ساڵ له گونده‌کانی جه‌مۆغه و حه‌مامیان خه‌ریکی وانه گوتنه‌وه و وتاربێژی و پێڕاگه‌یشتن به کاروباری ئایینیی خه‌ڵکی ناوچه‌که بوو. حاجی مه‌لا ره‌حمان هه‌ر له ته‌مه‌نی منداڵییه‌وه ده‌ستی به خوێندنی زانسته ئایینییه‌کان کرد، له دوای کۆتایی هاتنی وانه‌کانی فیقه، ئوسوول، مه‌نتیق، که‌لام، به‌لاغه، ته‌فسیر، شرۆڤه و لێکدانه‌وه، حیکمه‌ت و ئه‌ده‌بیاتی عه‌ره‌ب له ساڵی ۱۳۴۳ی هه‌تاوی ئیجازه‌نامه‌ی خۆی له مه‌حزه‌ری «عەلامە مامۆستا مه‌لا هادی ئەفخەم‌زادە» وه‌رگرت.
حاجی مامۆستا مه‌لا «عه‌بدولڕه‌حمان ناسری» ته‌بلیغ و بانگه‌شه و وانه‌بێژیی خۆی هه‌ر له ئاوایی شوێنی زێد و له‌دایکبوونی واته جه‌مۆغه ده‌ست پێکرد و نزیکه‌ی ۱۹ ساڵ سه‌رقاڵی ته‌بلیغ، وانه‌گوتنه‌وه و پێڕاگه‌یشتن به کاروباری شه‌رعی و ئایینیی خه‌ڵکی ئه‌م ئاواییه بوو. دوای سه‌رکه‌وتنی شۆرشی گه‌لانی ئێران له شاری بۆکان نیشته‌جێ بوو و له ساڵانی سه‌ره‌تای شۆرشدا له ئیداره‌ی فێرکاری و په‌روه‌رده‌ی شارستانی بۆکان وه‌کوو مامۆستای وانه‌بێژی زانسته‌کانی ئایینی خه‌ریکی وانه‌گوتنه‌وه‌ی مه‌عاریفی ئیسلامی به قوتابیان بوو، به‌ڵام دواتر بواری وانه‌بێژیی پسپۆڕانه‌ی ئه‌و مامۆستا هێژا زانایه بۆ فه‌قێکانی زانسته ئایینییه‌کان ته‌رخان کرا و پاشان کار و چالاکییه‌کانی ئایینیی خۆی له مزگه‌وتی حه‌زره‌تی عومه‌ر (د.خ) له شه‌قامی شه‌هید به‌هرامی له شاری بۆکان هه‌تا ئه‌و ساڵانه‌ی دوایی درێژه پێدا.
حاجی مامۆستا «ناسری» له درێژه‌ی ته‌مه‌نی پر له خێر و به‌ره‌که‌تی خۆیدا چه‌ندین فه‌قێ و زانای ئایینی په‌روه‌رده کردووه که له‌م نێوه‌نده‌دا ۶۰ که‌س له قوتابیان و فه‌قێ و خوێندکارانی به‌ڕێزیان له پێگه‌ی رۆحانی و مه‌لای ئایینی له ئاواییه‌کان و شاره‌کانی ده‌ورووبه‌ر و هه‌روه‌ها له ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌که‌دا خه‌ریکی ته‌بلیغ و وانه‌بێژیی شه‌رعی و ئایینی به کۆمه‌ڵگان.
حاجی مامۆستا مه‌لا «عه‌بدولڕه‌حمان ناسری» خاوه‌نی چه‌ندین بابه‌تی به‌پێز و نووسراوه و کتێب له بواری زانسته‌کانی قورئانی، زانسته‌کانی ئایینی و ئه‌ده‌بی و هۆنراوه و وتارگه‌لێک له وڵامی پرسیاره‌کانی شه‌رعی و سڕێنه‌وه‌ی گومانه‌کانی دینی و زانیاری به‌خشین له به‌شی ئایینیدا به خه‌ڵکی ئیمانداری کوردستانه و کتێبی شێعر و هۆنراوه‌کانی به ناونیشانی «مه‌نزوومه‌ی ئه‌ده‌ب و دین» (منظومه ادب و دین) چاپ و بڵاو کراوه‌ته‌وه. یاد و ناویان هه‌ر به‌رز و پیرۆز و رێگه‌ی پر رێبوار بێت.
- نویسنده : دوکتۆر ئەحمەد ئەحمەدیان | زمانناس و توێژەر
Thursday, 25 April , 2024